Osiedle Powstańców Śląskich
- Szczegóły
- Kategoria: Wrocław wczoraj i dziś
- Utworzono: niedziela, 08, styczeń 2017 19:05
- Piotrek
Osiedle Powstańców Śląskich, nazywane często przez mieszkańców osiedlem Południowym lub po prostu Krzykami, leży na terenie dwóch dawnych wsi. Pierwsza z nich to Dworek, którego centrum znajdowało się w pobliżu dzisiejszej ul. Oficerskiej. Miejscowość, wzmiankowana po raz pierwszy w 1630 r., należała do joannickiej komandorii Bożego Ciała (do 1810 r.). Z kolei Nowa Wieś (niem. Neudorf) leżała wzdłuż ul. Komandorskiej (czasem, dla odróżnienia od innych Nowych Wsi pod Wrocławiem, nazywano ją Nową Wsią Komandorską) i była starsza - pierwsza wzmianka pochodzi z 1353 roku. Także ona należała do joannitów, stąd też jej poszerzona nazwa ("Komandorska") nie pochodzi od stopnia wojskowego, a od komandorii, czyli siedziby zgromadzenia (joannici byli zakonem rycerskim, założonym na potrzeby wypraw krzyżowych do Ziemi Świętej).
Obie miejscowości - podobnie jak większość wsi na południe od Przedmieścia Świdnickiego - należały do tzw. zagłębia warzywno-sadowniczego. Tego typu wioski służebne powstawały w pobliżu dużych miast z przyczyn praktycznych. Łatwo się psujące warzywa i owoce w czasach, kiedy nie znano jeszcze chłodni, nie nadawały się do transportu na większe odległości. Dostarczoną do Wrocławia żywność można było kupić na straganach stojących we wschodniej części Rynku oraz na Kurzym Targu. We wspomnianych miejscowościach głównie uprawiano białą i włoską kapustę, rzepę, marchew, cebulę, buraki, ogórki, zioła lecznicze, kwiaty, rośliny przemysłowe (np. marzannę farbiarską), śliwki, gruszki i jabłka. Mieszkańców Dworka nazywano często „kapuściarzami”.
W XIX w., po kasacie klasztorów i zburzeniu miejskich fortyfikacji, Nowa Wieś i Dworek wraz z dzielącym je od miasta Przedmieściem Świdnickim zaczęły nabierać coraz bardziej miejskiego charakteru. W 1868 r. obie miejscowości przyłączono do Wrocławia oraz przemianowano główną drogę biegnącą z centrum na południe (obecną ul. Powstańców Śl.) z Kleinburger Chaussee na Kleinburgerstraße. Ta nieznaczna zmiana (z „szosy” na „ulicę”) podkreślała znaczne zmiany, jakie zaszły w zagospodarowaniu przestrzennym tych obszarów.
Ulica po raz kolejny zmieniła nazwę w 1877 r. przy okazji jej przebudowy do szerokiej na 27 m alei, a jej patronem został cesarz Wilhelm I, stąd nazwa Kaiser-Wilhelm-Straße (wyznaczono tu także aleję hippiczną do jazdy konnej). Zaczęły tu powstawać najbardziej reprezentacyjne wille i kamienice najbogatszych mieszkańców miasta. Mieszkania w nich były bardzo duże, miały nawet 300 m² powierzchni, a przed kamienicami urządzano ogrody. W południowej części osiedla wytyczono duży okrągły plac wraz ze zbiegającymi się tu ulicami (dzisiejszy pl. Powstańców Śl.). Przy "rondzie" w 1911 r. wybudowano okazały gmach Wyższego Urzędu Górniczego (dziś Tauron), a nieco dalej na południe gmach Dyrekcji Okręgu Pocztowego (1916 r.). W latach 30. XX w. ulicę przebudowano, przenosząc torowisko tramwajowe na wydzielony między jezdniami pas zieleni. W dniu 49. urodzin Hitlera (20 IV 1938 r.), na cześć zbrojnego ramienia NSDAP - Sturmabteilungen (SA), ulicę ponownie przemianowano - na Straße der SA.
W trakcie walk o Festung Breslau obszar południowego Wrocławia znajdował się na głównym kierunku pierwszego natarcia Armii Czerwonej na centrum miasta (drugie natarcie nastąpiło z zachodu). Za wyborem tego kierunku przemawiał fakt, iż w tej części miasta nie było większych rzek ani kanałów, które stanowią sporą przeszkodę dla nacierających wojsk. Wielotygodniowy ostrzał i bombardowanie okolicy, wzmagane planowymi wyburzeniami dokonywanymi przez niemieckich obrońców, spowodował zniszczenie niemal wszystkich tutejszych budynków w stopniu tak dużym, że nie nadawały się do odbudowy.
Przez kilkanaście lat po wojnie teren osiedla po wyburzeniu resztek przedwojennych budynków i wyremontowaniu kilku nadających się do odtworzenia, pozostawał niemal całkowicie pusty (był to ponad 100-hektarowy niezabudowany plac). Dopiero w latach 60. i 70. rozpoczęto szybką zabudowę. Ówcześni planiści nazwali ten obszar roboczo Osiedlem Południowym, a nazwa ta w „pamięci społecznej” przetrwała do dzisiaj. Osiedle podzielono na 4 części, uwzględniając osie ulic Wielkiej i Powstańców Śląskich. Północno-zachodnią część nazwano osiedlem „Anna”, północno-wschodnią - „Barbara”, południowo-zachodnią - „Celina” i południowo-wschodnią - „Dorota” (w skrócie: A, B, C, D). Większość budynków mieszkalnych postawiono w technologii wielkopłytowej. Wśród ciekawszych obiektów wyróżnić można m.in tzw. mrówkowiec oraz jamnik. Pierwszy z nich to 11-kondygnacyjny budynek długości 235 m z 800 mieszkaniami przy ul. Drukarskiej. Drugi budynek jest zaś 4-kondygnacyjnym blokiem z 14 klatkami schodowymi. Pozostałe budynki z tego czasu to na ogół standardowe. 5 lub 11-kondygnacyjne, bloki mieszkalne.
Pod koniec lat 70. XX w. w północnej części osiedla, przy skrzyżowaniu ulic Powstańców Śl. i Swobodnej, powstał Hotel Wrocław, jeden z pierwszych w mieście obiektów wybudowanych przez firmę zagraniczną (YP-Group z Helsinek). W 1982 r. oddano do eksploatacji przez lata najwyższy budynek we Wrocławiu - Poltegor Centre (25 kondygnacji).
Pl. Powstańców Śląskich
Plac zaprojektowany został przez Ferdinanda Alexandra Kaumanna i Augusta Hoffmanna w 1880 r., jednak realizacja projektu nastąpiła dopiero w 1895 roku. Obszar ten wg zamysłu architektów był częścią wielkiej koncepcji urbanistycznej, zwanej Kaiser-Wilhelm-Viertel - Dzielnicą Cesarza Wilhelma. Miało to być reprezentacyjne osiedle zamieszkane przez lekarzy, prawników, wyższych urzędników i przemysłowców (nigdy w pełni nie zrealizowane).
Plac o średnicy 220 m z założeniem parkowo-skwerowym łączył ideę francuskiego placu gwiaździstego i angielskiego skweru. Z placu wychodzi 6 ulic, w tym 2 reprezentacyjne z pasami zieleni w środku – ul. Powstańców Śląskich i ul. Sudecka/Zaporoska. Pierwotnie centralna część placu miała mieć charakter targowy, dopiero później zmieniono przeznaczenie tego miejsca na cele rekreacyjne.
W czasie II w.św. w wyniku ciężkich walk zniszczone zostały kamienice między ul. Zaporoską i Powstańców Śl., a także przy ul. Kamiennej i Pretficza. Po wojnie uzupełniono zabudowę między ul. Zaporoską i Powstańców Śl., wznosząc pawilon handlowy „Rondo”, jeden z pierwszych samoobsługowych sklepów w mieście.
Ul. Sudecka
W 1895 r. powstał plan, według którego zrealizowano później nową drogę. Szeroka, dwujezdniowa ulica, rozdzielona pasem zieleni prowadziła od ul. Grabiszyńskiej do al. Wiśniowej. Najstarsze odcinki ulicy znajdowały się przy ul. Grabiszyńskiej i w okolicach pl. Powstańców Śl. Około 1920 r. ulicę przedłużono jeszcze od wiaduktu kolejowego do toru wyścigów konnych na Partynicach, a wkrótce nadano jej nową nazwę - Rennbahnstr. Przedwojenna nazwa ulicy Sudeckiej (Hohenzollern Strasse) nawiązywała do panującej w Niemczech do I w.św. dynastii Hohenzollernów.
Po wojnie ulicę na całej długości nazwano Sudecką, a taki stan utrzymywał się do 1969 roku. Wtedy władze ukraińskiego miasta Zaporoże nazwały jedną z ulic Wrocławską. W ramach rewanżu władze Wrocławia przemianowały odcinek ul. Sudeckiej od Grabiszyńskiej do pl. Powstańców Śląskich na ul. Zaporoską. Od tego momentu numeracja ul. Sudeckiej zaczyna się od nr 74.
Kościół pw. św. Augustyna
Budowlę wzniesiono, wzorując się na romańskim kościele św. Marcina z Kolonii. Świątynia zbudowana w 1909 r. to kompozycja elementów różnych stylów architektonicznych charakterystyczna dla schyłku historyzmu w architekturze. Monumentalny charakter kościoła podkreśla 78-metrowa wieża, a także prostokątne bloki z piaskowca, którymi obłożono mury budowli. Na uwagę zasługują także portal główny z rzeźbami aniołów oraz płaskorzeźba nad portalem, przedstawiająca Chrzest Chrystusa w Jordanie.
Wewnątrz szczególną wartość artystyczną posiada ambona wykonana przez Theodora von Gosena (twórcy m.in. Amora na Pegazie z Parku Staromiejskim i Iustitia znajdująca się nad wejściem do gmachu Sądu). W trzonie ambony widać figury aniołów z nimbami nad głowami, a w dolnej partii schodów postać siedzącego mężczyzny podpierającego ręką głowę - autoportret artysty.
Działania wojenne w 1945 r. spowodowały uszkodzenia szacowane na 45% pierwotnej formy budynku. W 1948 r. katolicy odkupili kościół od liczebnie niewielkiej wspólnoty ewangelików. Odbudowa trwała do 4 IX 1949 r., kiedy ksiądz infułat Karol Milik dokonał poświęcenia świątyni wraz z ustanowieniem nowego patrona. Dziesięć lat później zakończono odbudowę znacznie bardziej zniszczonej plebanii.
W kościele znajduje się obraz Matki Boskiej Hodowickiej, przywieziony w XIX w. z Moraw do parafii Hodowica koło Lwowa do tamtejszego unikatowego rokokowego kościoła Wszystkich Świętych z XVIII w. (obecnie w ruinie). Po wojnie obraz wraz z wiernymi „przywędrował” do Wrocławia i pozostał w kościele św. Augustyna
Dawny Okręgowy Szpital Kolejowy
W 1897 r. podjęto decyzję o budowie nowoczesnego szpitala żydowskiego. Obiekt był trzecim już szpitalem żydowskim w mieście i jednym z najnowocześniejszych w ówczesnych Niemczech. Uroczyste otwarcie nastąpiło pod koniec kwietnia 1903 roku. W 1927 r. w szpitalu otwarto pierwszą we Wrocławiu pracownię rentgenowską. W jednym z dużych pomieszczeń szpitala przez cały okres jego istnienia znajdowała się synagoga przeznaczona dla personelu i pacjentów.
W latach 30. XX w. szpital dysponował 400 łóżkami. W 1939 r. władze hitlerowskie zarekwirowały jego budynki i przekazały wojsku. Po II w.św. otwarto w tym miejscu Szpital Kolejowy. Twórcą był Stanisław Matys, a pierwszym dyrektorem Józef Ochlewski.
Wieża ciśnień
Wieża otwarta została w 1904 r., a zbudowano ją wg projektu Karla Klimma na południowych obrzeżach miasta. Od 1906 r. była udostępniona zwiedzającym. Personel wieży wciągał na jej szczyt czerwoną flagę w dniach, kiedy warunki atmosferyczne zapewniały dobrą widoczność, opłata za wjazd windą na galerię widokową wynosiła 10 fenigów. W czasie oblężenia Festung Breslau pełniła ona funkcję punktu obserwacyjnego do kierowania ogniem.
Wieża reprezentuje późny eklektyzm z elementami secesji, konstrukcję wymurowano z cegły klinkierowej. Pierwsze dwie kondygnacje służyły początkowo jako mieszkania dla obsługi technicznej wieży, obecnie funkcjonuje tam restauracja. Zbiornik wody znajdował się niegdyś w podpartej na 9 filarach 8-bocznej części nakrytej dachem namiotowym, na szczycie którego umieszczono masywny hełm. Środkowy słup z wodociągiem mieści obecnie jedną z wind, drugą, wraz z klatką schodową, znajdziecie w bocznej wieżyczce.
Dowództwo 4. Regionalnej Bazy Logistycznej
Gmach powstał w 1928 r. wg projektu autorstwa Otto Ludwiga Salvisberga (twórcy m.in. „Białego Miasta” w Berlinie w wpisanego w 2008 r. na listę światowego dziedzictwa UNESCO). Jego budowę przeprowadzono w rekordowym tempie - 85 dni. Powstał masywny, trójskrzydłowy gmach, z 5-kondygnacyjnym korpusem równoległym do ul. Gajowickiej i dwoma 3-kondygnacyjnymi skrzydłami od strony ulic Pretficza i Sztabowej. Budynek wyróżnia się ze względu na charakterystyczną ceglaną elewację, równomierne pasy okien i płaski dach. Dynamiki dodaje zróżnicowana wysokość i 2 wysokie kominy. Symetria i brak wyrazistego detalu (poza elementami kamiennymi przy wejściach) podkreśla surowość obiektu, a zarazem militarną funkcję.
Obiekt stanowił początkowo siedzibę dowództwa i sztabu VIII Śląskiego Korpusu Armijnego Reichswehry, a od 1935 r. Wehrmachtu. W 1945 r. w stanie niemal nienaruszonym, zdobyty został przez Armię Czerwoną i przekazany polskim władzom wojskowym.
Przed budynkiem na cokole umieszczono piastowskiego orła. Stanął w miejscu, gdzie poprzednio mieściła się haubica. Rzeźba jest ustawiona na ponadmetrowym cokole, a jej wysokość to około 2 m. Orzeł powstał jako mniejszy model pomnika zrealizowanego i odsłoniętego w 1971 r. w Ziębicach. Wykonano go z masy ceramicznej wypalonej w ziębickich zakładach ceramicznych. Autorem jest ta sama osoba, która stworzyła Jagusię (pod Hutmenem), czyli Tadeusz Teller.
Kościół św. Karola Boromeusza
Kościół powstał w związku z rosnącą w byłych wsiach liczbą parafian, a od 1868 r. - nowych wrocławskich osiedlach. Katoliccy mieszkańcy tych terenów aż do późnych lat XIX w. należeli do odległej parafii przy kościele Najświętszej Marii Panny na Piasku.
Świątynia nawiązuje swoją neoromańską bryłą do architektury nadreńskiej, a wnętrzem do śląskiego gotyku. Halowa, trójnawowa konstrukcja wykonana jest z kamienia ciosowego, od ul. Gajowickiej góruje nad nią czworoboczna wieża. We wnętrzu zastosowano sklepienie krzyżowo-żebrowe podparte na 8 filarach.
W trakcie walk o miasto w 1945 r. niemieccy obrońcy urządzili w kościele punkt oporu, wykorzystując solidną konstrukcję budowli oraz wieżę jako punkt obserwacyjny. Decyzję podjął dowódca obrony twierdzy, gen. Hans von Ahlfen. Jej efektem były zniszczenia kościoła sięgające 50%. Największych szkód doznał on od kilkunastu bomb burzących, które zrujnowały dach i więźbę dachową, wieże, zakrystię i organy.
Bezpośrednio po wojnie poważnie rozważano rozbiórkę kościoła. Pomysł ten wydawał się tym bardziej uzasadniony, że w tym czasie praktycznie całe Gajowice, jak i sąsiadujące z nimi osiedle Powstańców Śl. zamienione były w ruiny i tylko nieliczne budynki nadawały się do zamieszkania. Jeszcze w 1952 r. oceniano, że w granicach parafii kościoła św. Boromeusza mieszkało jedynie 200 wiernych. W związku z tym władze kościelne zezwoliły na demontaż wyposażenia w celu przeniesienia do innych obiektów sakralnych na terenie miasta. Przez pewien czas rozważano możliwość urządzenia tu kościoła garnizonowego (w pobliżu znajdowała się polska jednostka wojskowa), wreszcie w 1947 r. odbudowy podjęli się franciszkanie. W 1950 r. w kościele wznowiono (początkowo w bocznej kaplicy) nabożeństwa, zaś w 1951 r. zakończono naprawę dachu, oszklono okna, wyremontowano wieżę główną i dwie boczne.
Pod prezbiterium kościoła znajduje się kaplica nazwana ze względu na kształt „Porcjunkulą” - od 3 V 1993 r. Sanktuarium Matki Bożej Łaskawej. Przechowywany jest tutaj słynący łaskami Obraz Matki Bożej Łaskawej Patronki Małżeństwa i Rodzin.