"Wrocław we wspomnieniach..." - Grabiszyn-Grabiszynek

Szczegóły

Kategoria: Wrocław wczoraj i dziś

Utworzono: czwartek, 27, pazdziernik 2016 17:57

Patrycja

Projekt się kończy, więc wspominając ostatnią wycieczkę, zachęcamy do przeczytania tekstu o osiedlu Grabiszyn-Grabiszynek.

Pierwszy raz nazwa Grabiszyn pojawia się w dokumencie z 1149 r., kiedy to książę śląski Bolesław Kędzierzawy nadaje tę wieś klasztorowi św. Wincentego na Ołbinie. Badacze etymologiczny źródłosłów tej nazwy wywodzą od staropolskiego imienia Grabisz. Miejscowość leżała na lokalnym szlaku prowadzącym z Wrocławia na południe, m.in. do Kątów Wrocławskich. Przypuszczalnie ze względu na stosunkowo sporą liczbę Polaków mieszkających w miejscowościach, przez które biegł szlak, Niemcy nazywali ją „drogą polską” (Polackenweg). Z innych dokumentów wiemy, że w 1252 r. opat ołbiński nadał w dziedziczne użytkowanie Agnieszce, żonie mieszczanina wrocławskiego Jakuba z Kolonii, ziemię w Grabiszynie.

Grabiszynek w zasadzie aż do XIX w. był niewielkim przysiółkiem rozciągającym się w pobliżu łachy rzecznej na Ślęzie zwanej „Der Leede Born”, stąd niemiecka nazwa tego obszaru.

W XIV w. źródła wspominają o istnieniu w Grabiszynie 4 folwarków, zaś pod koniec XVIII w. wymieniany jest jeden folwark należący do klasztoru św. Wincentego. Wieś cechowała się mieszanym profilem produkcji: od średniowiecza uprawiano tu warzywa, ale też zioła lecznicze i rośliny przemysłowe (marzannę farbiarską), wysiewano tu też zboże, chowano krowy, a w późniejszym okresie - głównie owce. Centralna część wsi Grabiszyn zlokalizowana była wzdłuż obecnej ul. Grabiszyńskiej na odcinku pomiędzy ulicami: Klecińską a Bzową.

W 1810 r. w wyniku sekularyzacji miejscowość przeszła na własność państwa pruskiego. W połowie XIX w. we wsi liczącej 397 mieszkańców było 48 domów, szkoła, zajazd, folwark, 2 młyny poruszane końmi. Władzę administracyjną sprawował sołtys. Na dawnych mapach tego obszaru zauważyć można, że przy obecnym zbiegu ulic Grabiszyńskiej i Fiołkowej znajdowało się wzgórze morenowe, na którym przypuszczalnie stał wiatrak, na co wskazuje jego nazwa: „wzgórze wiatraczne”.

Wraz z powstaniem w 1843 r. linii kolejowej Wrocław – Świebodzice (która łączyła stolicę regionu z bogatym w surowce Przedgórzem Sudeckim) po północnej stronie ul. Grabiszyńskiej powstała zabudowa przemysłowa m. in. Browar Hopf und Gӧrcke z własną restauracją, do której częste „wypady” organizowali mieszkańcy Wrocławia. Działał tu też Metallhüttenwerke Schaefer & Schael (potem znany jako Hutmen S.A.).

W 1868 r. został założony Cmentarz Grabiszyński I, w którym znajduje się dziś park Grabiszyński. W centralnej części cmentarza stała kaplica, wybudowana według projektu Hans Zimmermanna w stylu naśladującym renesans włoski. Kaplica i cmentarz zostały zniszczone w czasie oblężenia Wrocławia. W późniejszych latach powstał także Cmentarz Grabiszyński II, który funkcjonuje do dziś oraz Cmentarz Grabiszyński III (zniszczony), w centrum którego stało zaprojektowane przez Richarda Konwiarza krematorium.

W czasach, gdy nadburmistrzem Wrocławia był Georg Bender miasto znacząco się powiększyło, „wchłaniając” dawne wsie głównie na południe od centrum (wzrost z 2 tys. ha do 5 tys. ha). W 1911 r. do Wrocławia przyłączony został także Grabiszyn, który stał się częścią tzw. Przedmieścia Południowego, czyli obszaru który powstał w wyniku wspomnianego przesunięcia granic. Była to zawsze nazwa zwyczajowa, a nie administracyjna. Zachodnia część przedmieścia zabudowana była bogatymi kamienicami - tzw. pałacami czynszowymi (m.in. wzdłuż obecnej ul. Powstańców Śląskich) oraz willami (osiedle Borek).

Po włączeniu do Wrocławia, ówczesne władze planowały od 1910 r., stworzenie na Grabiszynku dużego osiedla mieszkaniowego. Ostatecznie w latach 30. XX w. plan został zrealizowany tylko częściowo – powstało osiedle domów jednorodzinnych z obrzeżną zabudową wielorodzinną wzdłuż al. Hallera. Całość przecinał pas terenów rekreacyjnych (część parku Grabiszyńskiego wzdłuż rzeczki Grabiszynki), dzieląc na dwa zespoły spięte ulicami: Odkrywców oraz Ojca Beyzyma/Lakierniczą. Zespół północny posiadał południkowy układ ulic i poprzeczną promenadę, południowy - ulice o przebiegu krzywoliniowym z kwadratowym placem w centrum.

Największe zniszczenia wojenne w tej części miasta dokonały się wzdłuż ul. Grabiszyńskiej, o którą prowadzono walki (prowadzi ona do centrum Wrocławia). Po wojnie ubytki w tkance miejskiej uzupełniono głównie domami wielorodzinnymi. Dużym nakładem sił i środków odbudowano także północną, przemysłową część ulicy, gdzie powstały m.in. Państwowa Fabryka Obrabiarek (później przemianowana na: Fabrykę Automatów Tokarskich) oraz Zakłady Hutniczo-Przetwórcze Metali Nieżelaznych "HUTMEN". Przy ul. Grabiszyńskie znajdowała się także zajezdnia autobusowa, która w latach 80. stała się ważnym ośrodkiem rozwoju wrocławskiej „Solidarności”.

Na koniec warto zwrócić uwagę, że we współczesnym Wrocławiu istnieje pewne zamieszanie związane z obszarem i przebiegiem granic osiedla Grabiszyn-Grabiszynek. Tradycyjnie przyjęło się uznawać, że „linią demarkacyjną” pomiędzy dwoma częściami osiedla jest al. Hallera i tereny na północ od niej to Grabiszyn, a na południe - Grabiszynek. Podział ten nie ma jednak odzwierciedlenia w miejskich dokumentach planistycznych, które nie są zresztą ze sobą spójne. We wrocławskim Systemie Informacji Przestrzennej w ogóle nie ma zaznaczonego Grabiszynka. Jest tylko Grabiszyn ograniczony od północy ul. Robotniczą, od wschodu ul. Gajowicką, a od zachodu ul. Klecińską i rzeką Ślęzą. Znów w Systemie Informacji Miejskiej jako dwa osobne osiedla wyróżniono Grabiszyn i Grabiszynek, a granica między nimi przebiega wzdłuż Grabiszynki. Grabiszynek zajmuje tereny na południe od niej aż do ul. Racławickiej. W praktyce najczęściej stosuje się podział wynikający z uchwały Rady Miasta powołującej jednostki pomocnicza miasta, czyli osiedla, w dokumencie tym wyróżniono osiedlę Grabiszyn-Grabiszynek.

Osiedle Mieszkaniowe Grabiszyn

Na przestrzeni lat 1919 – 1926 na terenie dawnych ogrodów wrocławskiego patrycjusza Ajchborna (znajdowały się one w trójkącie wyznaczonym przez: al. Hallera, ul. Grabiszyńską oraz linię kolejową), Spółdzielnia Mieszkaniowa „Własny Dom” zbudowała osiedle mieszkaniowe Grabiszyn. Osiedle o łącznej powierzchni 30 ha zostało przeznaczone dla 3 700 mieszkańców. W tym celu zbudowano kilkadziesiąt jedno- i wielorodzinnych domów z ogrodami (w sumie 800 mieszkań) – całość zaprojektowali Paul Heim i Albert Kepter.

Budynki wielorodzinne – wybudowane przez fundacje

Kościół pw. św. Klemensa Dworzaka

Budynek wzniesiony w 1928 r. według projektu Paula Kleina i Georga Wolffa. Miał być częścią znacznie większego kompleksu sakralnego, na który składać się miał protestancki kościół ewangelicki Św. Trójcy i plebania. Obecny kościół planowany był jako dom gminy i m.in. na parterze umieszczono: salę gimnastyczną, świetlicę dla chłopców, przebieralnie, toalety i mieszkanie stróża, zaś na piętrze: hol z szatnią i toaletami, świetlicę dla dziewcząt, salę konfirmantów. W budynku znalazła się także obszerna sala na 250 miejsc (zajmowała przestrzeń 2 kondygnacji z emporą i sceną). Konstrukcja żelbetowych ram pozwoliła na przykrycie tego pomieszczenia lekkim sklepieniem i uzyskanie jednoprzestrzennego wnętrza. Sala miała służyć jako miejsce modlitwy do czasu wybudowania kościoła, który nigdy nie doczekał się realizacji. Obiekt ten jest przykładem nurtu „ceglanego” modernizmu w architekturze Wrocławia, pod wpływem którego zbudowano sporo obiektów mieszkalnych i publicznych tego okresu. Po wojnie przeniesiono tu parafię pw. Klemensa Dworzaka, która znajdowała się wcześniej w pobliskim kościele katolickim.

Hutmen S.A.

Historia zakładów odlewniczo-hutniczych spółki akcyjnej Schaefer and Schael rozpoczyna się w 1901 r., kiedy to powstała pierwsza fabryka przy obecnej ul. Władysława Sikorskiego. Rozwój przedsiębiorstwa spowodował, że już w 1918 r. przeniesiono jego główną siedzibę na Grabiszyn, gdzie istniały większe możliwości rozbudowy zaplecza technicznego, a w konsekwencji rozszerzenia oferty.

Podczas wojny zakład zatrudniał ok. 500 osób i produkował głównie metale białe. W wyniku działań wojennych firma uległa poważnym zniszczeniom sięgającym nawet 75%. W 1946 r. rozpoczęła się odbudowa zakładu oraz rozpoczęto pierwszą produkcję. W latach 1963 - 1992 przedsiębiorstwo nosiło nazwę: Zakłady Hutniczo-Przetwórcze Metali Nieżelaznych HUTMEN.

Charakterystyczną halę (swoim kształtem przypominającą „zęby” piły) Hutmenu wzdłuż ul. Grabiszyńskiej zaprojektował Jerzy Surma, a budynek powstał w latach: 1964 – 1970. Innym znanym nie tylko pracownikom przedsiębiorstwa obiektem związanym z Hutmenem jest rzeźba Jagusia (nazywana też kompozycją kinetyczną Jagusia). Monument został wykonany w czynie społecznym w 1974 r. przez pracowników zakładu, zaś autorem projektu jest rzeźbiarz Tadeusz Teller. W zamyśle autora kształty tej miedzianej rzeźby przedstawiają ciało kobiece. Poszczególne człony obracają się za pomocą specjalnego mechanizmu wokół osi pionowej z różnymi prędkościami i w różne strony. Jest ona także swego rodzaju świadectwem czasów, w których sztuka miała współtworzyć „socjalistyczne stosunki produkcji”.

Cmentarz Żołnierzy Polskich

Pierwszy polski cmentarz wojskowy powstał w tym rejonie w 1950 r. na terenie zdewastowanego cmentarza niemieckiego przy ul. Grabiszyńskiej. Pochowano na nim m.in. pomordowanych w latach 1940 – 1941 więźniów obozów jenieckich w Bielawie i Pieszycach oraz poległych na terenie Dolnego Śląska żołnierzy II Armii Wojska Polskiego. W 1970 r. zwłoki zostały ekshumowane i pochowane na szczycie kurhanu (sztucznego wzgórza usypanego z gruzów Wrocławia i dodatkowo przysypanego warstwą ziemi). Kopiec i cmentarz wykonano według projektu Łucji Skomorowskiej-Wilimowskiej oraz Janusza Sztajera i Tadeusza Tellera. Na wzgórzu pochowano 603 żołnierzy, w zdecydowanej większości znanych z imienia i nazwiska. Groby przykryto prostokątnymi płytami z lastryko poprzedzielane mieczami „grunwaldzkimi” z tego samego materiału. W 1979 r. na cmentarzu wzniesiono monumentalny pomnik wykonany z betonu i stali, są to dwie 23-metrowe bryły przypominające swoim kształtem skrzydła husarskie ozdobione u podstawy dwiema tablicami. Jedna ukazuje żołnierzy polskich walczących w kampanii wrześniowej, druga – zwycięskie walki roku 1945.

Dofinansowano ze środków Muzeum Historii Polski w Warszawie w ramach Programu Patriotyzm Jutra.