"Spacerem po (nieznanym) Wrocławiu" - katedra greckokatolicka i kościół pw. św. Krzysztofa

Szczegóły

Kategoria: Wrocław wczoraj i dziś

Utworzono: czwartek, 22, pazdziernik 2015 14:45

Arleta

Kościół wraz z klasztorem ufundował Henryk Pobożny dla sprowadzonych z Pragi franciszkanów ok. 1240 r. (być może już w 1232 lub 1234). Początkowo świątynia posiadała wezwanie św. Jakuba, architektonicznie zaś reprezentowała styl romański. Już w czasie budowy kryptę przeznaczono na pochówek fundatora, który w 1241 r. zginął w bitwie z Mongołami pod Legnicą. Ukończenie budowy przypadło na 1254 rok. Była to trójnawowa hala z jedno- lub dwuprzęsłowym prezbiterium. W świątyni 16 XII 1261 r. ogłoszono przywilej lokacyjny Nowego Miasta na prawie magdeburskim, stanowiące konkurencję dla Wrocławia. Tego samego dnia zresztą - po najeździe mongolskim - po raz drugi lokowano miasto Wrocław, również na prawie magdeburskim.

W XIV i XV w. kościół mocno przebudowane i rozbudowano. Inwestycje przeciągnęły się w czasie z powodu braku środków. W efekcie powstała nawa główna kościoła o długości 77,5 m i wysokości 23 m w przeważającym do dziś stylu gotyckim. Do budowy zastosowano zendrówki, czyli cegły wypalane aż do zeszklenia i wykorzystywane do tworzenia ozdobnych wzorów Czworobok klasztorny przylega do kościoła od północy, co jest nietypowe dla tej części Europy.

Na początku XVI w. franciszkanie w większości przeszli na protestantyzm bądź opuścili Wrocław. Ci, którzy pozostali, w 1529 r. przenieśli się do dawnego klasztoru augustianów-eremitów przy kościele Św. Doroty. Opuszczony kościół przejęli norbertanie (premonstratensi) z przeznaczonego decyzją rady miejskiej do wyburzenia zespołu klasztornego stojącego w miejscu obecnego kościoła św. Michała Archanioła na Ołbinie. 3 VI 1530 r. poświęcili nową siedzibę swemu patronowi z Ołbina - św. Wincentemu.

W latach 1662-1674 kościół otrzymał bogate wyposażenie barokowe, m.in. nowy ołtarz w 1667 roku. Za rządów opata Andreasa Gebela rozpoczęto w 1673 r. przebudowę klasztoru w stylu barokowym. Późnobarokowa kaplica pw. Matki Boskiej Bolesnej (później Najświętszego Sakramentu) została natomiast wzniesiona przy południowej elewacji w latach 1723-1727 przez Christopha Hacknera.

Po sekularyzacji zakonu w 1810 r. kościół zmienił charakter na parafialny, zaś budynki klasztoru przeznaczono na siedzibę Wyższego Sądu Krajowego.

W 1997 r. papież Jan Paweł II i kard. Henryk Gulbinowicz przekazali świątynię kościołowi greckokatolickiemu jako siedzibę eparchii wrocławsko-gdańskiej. Parafia greckokatolicka istnieje we Wrocławiu od 1956 roku. W latach 1997-1999 ostatecznie ukończono renowację świątyni.

W obecnym wystroju wnętrza katedry zwraca uwagę kilka elementów. Pierwszym jest na pewno dwurzędowy ikonostas wykonany w 1983 r. przez prof. Jerzego Nowosielskiego. Rząd główny tworzą (od lewej strony): Matka Boża z Dzieciątkiem, Chrystus nauczyciel, św. Paraskewa i Podwyższenie Krzyża Pańskiego. Brama środkowa (Carskie wrota) przedstawia Ewangelistów i Zwiastowanie. Bramy (drzwi) boczne (tzw. diakońskie drzwi) przeznaczone są dla diakonów. Na drzwiach północnych namalowano postać diakona Szczepana, na południowych - Dobrego Łotra. W rzędzie ikon świątecznych znajdują się (od strony lewej): Ikona Bożego Narodzenia, Chrzest Jana Chrzciciela w Jordanie, Ostatnia wieczerza, Niedziela Palmowa i Wniebowstąpienie. Na szczycie umiejscowiono ikonę ukrzyżowania. Postacie stojące pod krzyżem to Matka Boża i Jan Ewangelista. Po lewej stronie ikonostasu znajduje się z kolei ikona bł. Hryhorija Łakoty, biskupa pomocniczego greckokatolickiej diecezji przemyskiej w latach 1926-1950. W 1946 r. został aresztowany i wywieziony do ZSRR, a następnie skazany na 10 lat więzienia na Sybirze. Zmarł w Workujcie 05 XI 1950 roku.

W centrum kościoła mieści się tetrapod, przy którym udziela się sakramentów (chrztu, bierzmowania i małżeństwa) oraz odprawia nabożeństwa za zmarłych. Ikona błogosławionych Męczenników XX w. przedstawia 27 męczenników Ukraińskiego Kościoła Greckokatolickiego: biskupów, księży, zakonników, zakonnice oraz świeckich. Jan Paweł II podczas pielgrzymki na Ukrainę w 2001 r. ogłosił ich błogosławionymi. W tym miejscu znajdują się relikwie bł. Mykoły Cegielskiego oraz proch z obozu w Majdanku, gdzie zginął kapłan, bł. Emilian Kowcz. Ikony z wizerunkami obu błogosławionych znajdują się nad ikoną błogosławionych Męczenników. Ponadto w katedrze znajdują się cenne pamiątki kultu, w tym relikwie bł. Jozafata Kocyłowskiego – biskupa greckokatolickiej diecezji przemysko-samborskiej w latach 1917-1947. Został on aresztowany przez władze komunistyczne i wywieziony do ZSSR 26 VI 1946 roku. Zmarł na skutek tortur 17 XI 1947 roku. Relikwie katedra otrzymała w 2001 r. z katedry greckokatolickiej w Przemyślu.

Kaplica Hochberga

Kulminacyjnym momentem barokowych zmian w obrębie kościoła stało się wzniesienie w latach 1723-1728 z fundacji opata hr. Ferdynanda von Hochberga okazałej kaplicy pw. Siedmiu Boleści Maryi. Stanęła ona w miejscu istniejącej wcześniej w kaplicy gotyckiej. Autorem projektu oraz prowadzącym roboty budowlane był Christoph Hackner, architekt miejski. Nowa budowla pełnić miała funkcję opackiej kaplicy grobowej. Prawdopodobnie również pierwsza kaplica pełniła tę funkcję i wznosiła się na krypcie grobowej.

Kaplicę wzniesiono na planie prostokąta - ma 14,9 m długości i 8,52 m szerokości. Zorientowana jest w kierunku północ-południe. Z nawą południową gotyckiego kościoła łączy się koszowo sklepioną arkadą. Centralną część kaplicy przykrywa eliptyczna kopuła z latarnią, a części prezbiterialną oraz wejściową - dwie półkopuły. Wysokość kaplicy w świetle kopuły to 22 m, zaś w obrębie półkopuł 14 m. Kolumny z opierającymi się na nich figurami aniołów-atlantów podkreślają podział sklepienia na trzy części oraz wywołują wrażenie istnienia 3 sfer - wejściowej, centralnej oraz prezbiterialnej. W ścianach po stronie wschodniej i zachodniej występują wysokie okna, które jednak na ścianie wschodniej, w związku z brakiem otworów, zastąpiono wypełnionymi lustrami oknami pozornymi. Wnętrze doświetlają, wychodzące na 4 strony świata, okna w tamburze kopuły oraz latarnia na jej szczycie.

Sklepienia w całości pokryto polichromią związaną 7 bolesnymi wydarzeniami z życia Matki Boskiej. W obu półkopułach sklepienia przedstawiono ujęte w ornamentalną oprawę sceny z życia Chrystusa: w półkopule północnej Ofiarowanie w świątyni, Ucieczkę do Egiptu oraz Chrystusa nauczającego w Świątyni, zaś w południowej Pocałunek Judasza, Drogę Krzyżową oraz Ukrzyżowanie. Niektóre elementy postaci aniołów wzbogacono stiukowymi reliefami. Malowidło w kopule przedstawia anioły unoszące narzędzia Męki Pańskiej, natomiast w latarni - serce Maryi przebite siedmioma strzałami. Ostatniej siódmej sceny bolesnej dotyczy rzeźbiarskie przedstawienie Piety, znajdujące się w głównej części ołtarza. Wokół znajdują się adorujące ją anioły oraz figury św. Joachima i Anny. Pieta stanowi jedyny zachowany fragment pierwotnej kaplicy.

Przeciwieństwem przepychu typowego dla wnętrza kaplicy jest jej oszczędna forma zewnętrzna. Jedynymi ozdobami są 4 figury świętych na narożach wokół tamburu – św. Barbary, św. Jana Nepomucena, św. Karola Boromeusza oraz św. Jadwigi oraz niewielka latarnia wieńcząca szczyt kopuły.

Obecne malowidła stanowią wierną rekonstrukcję oryginalnych, zniszczonych w wyniku działań wojennych. Z ponad 250 m kw. fresków zachowało się ok. 5%.

Kościół św. Krzysztofa

Poprzedniczką gotyckiego kościółka św. Krzysztofa na placu o tej samej nazwie była kaplica pw. św. Marii Egipcjanki. Dosyć późne i skąpe wzmianki o niej w źródłach nie przesądzają o momencie jej powstania. Pierwsze źródła pochodzą z lat 60. XIII wieku. W dokumencie z 27 lipca 1267 lub 1269 r. Władysław książę śląski, abp salzburski, zezwolił wymienionym imiennie mieszczanom wrocławskim na połączenie przekopem brzegu Oławy z Odrą - wydany on został najprawdopodobniej u wrót tej świątyni. W tym czasie kaplica znajdowała się poza granicami lokacyjnego miasta, przy zewnętrznej stronie ówczesnej fosy, na niewielkim wzniesieniu o wysokości 117,5 m n.p.m.

Władysław, syn Henryka Brodatego i Jadwigi poświęcił kaplicę Marii Egipcjance, ponieważ legenda o niej zrobiła na nim duże wrażenie. Maria Egipcjanka pochodziła z Aleksandrii i żyła w V w. Do 17 r.ż. była nierządnicą, ale właśnie w tym wieku, stojąc w progu kościoła w Jerozolimie, gdy zobaczyła obraz Matki Bożej, nawróciła się. Następnie udała się na pustynię, gdzie spędziła 47 lat, żywiąc się kupionymi po drodze 3 bochenkami chleba i okrywając się swoimi włosami zamiast płaszczem. Spotkał ją tam eremita, św. Zozym, który dał jej swoje ubranie i udzielił komunii. Zozym przyszedł do niej jeszcze raz, lecz zastał ją martwą. Lew pustynny pomógł mu ją pochować, a aniołowie zabrali jej duszę do nieba. Świętą tą czczono gł. w Europie zachodniej, w Polsce zaś ślady tego kultu znaleziono jedynie w Krakowie na Wawelu.

Od początków istnienia kaplicy mówiło sie o jej związkach z cechem kuśnierzy, zamieszkujących w średniowieczu ul. Oławską i okolicę. Cech ten zaliczał się do najzamożniejszych i najbardziej znaczących. Swoją pozycję zawdzięczali rozległym stosunkom handlowym z dostawcami futer z Rusi. Kuśnierze byli stałymi dobroczyńcami kościółka. Wpłacili m.in. 40 marek na ołtarz (1343), a z lat 1384 i 1406 pochodzą wzmianki o czynszach rocznych ofiarowanych na wyposażenie świątyni.

Rozbudowy na kościół o formach zachowanych do dzisiaj doczekała się pierwotna budowla na początku XV w. Z 1409 r. pochodzi umowa zawarta z mistrzem Henrykiem, który w tym samym roku wykonał sklepienie sieciowe. W poł. XV w. kościół zmienił wezwanie na św. Krzysztofa, uzyskując korzyści wynikające z listu odpustowego potwierdzonego przez papieży Piusa II, Pawła II i Aleksandra VI.

Wieża kościoła wzniesiona po stronie zachodniej, na planie kwadratu, powstała dopiero w 1461 roku. Ma 6 pięter i niewiele wystawała ponad spadzisty dach. Wieńczył ją ostrosłupowy hełm o konstrukcji drewnianej, pokryty ołowianą blachą. Poszczególne kondygnacje wieży odznaczono gzymsami. W 1539 r. kościół otrzymał zegar. Hełm o formach renesansowych powstał w 1575 roku. Z tego też czasu pochodzi wzmianka o wzniesieniu małego domku przy kościele, przeznaczone dla służby cechu kuśnierzy. Powstanie zakrystii przypada prawdopodobnie na 1602 rok. W 1608 r. wstawiono stalle, późnorenesansowe empory pochodzą z 1610 r., w XVII w. powstała rzeźbiona w drewnie ambona. W wyposażeniu kościoła uwagę zwracały dwie rzeźby św. Krzysztofa, w tym jedna z Dzieciątkiem i dębowym kijem w rękach. Unikatowymi zabytkami są też epitafia. Zachowało się m.in. epitafium wrocławskiego architekta z XVIII w., Christopha Hacknera, choć pozbawione popiersia. Hackner, choć był protestantem, był zatrudniany przez bpa wrocławskiego von Sinzendorfa. Zamożny, spekulował gruntami miejskimi, które sprzedawał wraz ze zbudowanymi przez siebie domami. Z 30 epitafiów po wojnie zachowało się 8. Kościół miał 3 dzwony z lat 1576-172 i organy z 1726.

W ręce ewangelików kościół przeszedł w 1523 r. i wtedy kuśnierze stracili możliwość obsadzania stanowiska kaznodziei na rzecz rady miejskiej. Od 1888 r. budowla należała do ewangelickiej parafii św. Marii Magdaleny jako świątynia filialna. W latach 1760-1806 i potem 1813 kościół zamieniono na magazyn zboża armii pruskiej.

Kościółek od początku służył polskiej ludności zamieszkałej we Wrocławiu i jego okolicach. Z 1416 r. pochodzi sporządzony w języku polskim zapis wrocławskiego patrycjusza, który przeznaczał 12 grzywien rocznie na głoszenie kazań po polsku. Kazania polskie odbywały się dwa razy dziennie: rano i w południe do pocz. XVII w. Potem drugie kazanie zastąpiono niemieckojęzycznym. Działali tu polscy pastorzy, m.in. Jerzy Szlag i Paweł Twardy. Pierwszy był autorem "Samouczka" polszczyzny dla Niemców z 1734 r., zajmował się przekładem pieśni (m.in. Anioła Ślązaka) oraz sam je pisał. Ks. Paweł Twardy z kolei ustanowił stypendium dla polskich studentów teologii z Wrocławia i ziemi cieszyńskiej (władających językiem polskim), które przetrwało do czasów I w. św., wypłacane przez magistrat wrocławski. W 1778 r. ogłosił drukiem w Brzegu Modlitwy dla nabożnego chrześcianina, mające kilka wydań. Przy kościele działał reprezentujący dobry poziom chór oraz polska szkoła, od 1619 r. polskie dzieci uczyły się tu w języku ojczystym katechizmu oraz recytowania Biblii. Kazania polskie odbywały się w kościele do 1829 r., ale jak wspomina Dziennik Górnośląski, jeszcze w 1848 r. "dla zboru ewangelickiego kazania polskie bywają". Już w XIX w. kościół posiadał aparaturę dla głuchoniemych i także ta grupa mogła tu się modlić raz w miesiącu.

Ponieważ kościół położony był w sąsiedztwie fosy, dojście do niego z miasta prowadziło przez drewniany mostek, wielokrotnie remontowany czy budowany od nowa, aż do czasu zasypania rowu w 1866 roku. Kościół otaczały mury, o których wiemy, że w 1749 r. zawaliły się na części swojej długości, a odbudowano je dopiero po 3 latach, a zniesiono w 2. poł. XIX wieku. Na zlikwidowanym w latach 70. XVIII w. cmentarzu urządzono plac targowy, skąd wzięło się określenie „kościół kartoflany”. W 1881 r. rozebrano drewniane przybudówki między przyporami kościoła, które służyły handlującym.

W 1945 r. kościół został zniszczony w 75%. Jak stwierdza ks. Peikert, strawił go pożar, który wybuchł w wielkanocny poniedziałek 2 IV. Utracił wówczas hełm wieży, dachy i żebra sklepień, wypalone zostało wnętrze. W latach 1947-1948 kościółek przykryto dachówkami dla zabezpieczenia przed dalszymi zniszczeniami. Pod koniec lat 50. usunięto tynki ze ścian wewnętrznych, pozostawiając tam cegłę, jednak najprawdopodobniej w średniowieczu ściany te były otynkowane. Odbudowano wówczas także sklepienie i sieć żeber. Remont elewacji to 2. poł. lat 60., w latach 1969-70 zrekonstruowano hełm wieży i odnowiono jej elewację. Jedyną rzeźbą, która przetrwała wojnę, jest figurka Krzysztofa z Jezusem z XV wieku. Poza tym do kościoła sprowadzono wyposażenie z nieczynnych dolnośląskich świątyń ewangelickich: manierystyczny tryptyk z Masłowa, neogotyckie ławki, ambona, kamienna chrzcielnica i organy z 1909 r. ze Słupca koło Nowej Rudy.

Warto zwrócić uwagę na tryptyk, wykonany najprawdopodobniej przez wrocławskiego rzeźbiarza w latach 1591-1592. Centrum ołtarza wypełnia scena „Alegorycznego Ukrzyżowania”, gdzie figurze ukrzyżowanego Chrystusa towarzyszy Mojżesz i Dawid oraz Apostoł Paweł i Jan Chrzciciel. Są oni świadkami i orędownikami ofiary Syna Bożego. Kolejne postacie to Ewangeliści, których popiersia umieszczono w kwaterach awersów skrzydeł. Na rewersach skrzydeł znajdują się malowane przedstawienia „Wizji Ezechiela” i „Ofiary Abrahama” oraz „Sądu Ostatecznego” i „Niesienia Krzyża”. Nieruchome skrzydła zewnętrzne ołtarza mieszczą malowane medaliony z przedstawieniami personifikacji Cnót Wiary i Miłosierdzia. Partię centralną ołtarza od góry zamyka wydatny gzyms, a całość wieńczy figura Chrystusa Zmartwychwstałego. Poniżej zamieszczona jest inskrypcja - fragment Ewangelii św. Mateusza (Mat. 28,20). W dolnej partii ołtarza znajduje się prostokątna nisza, którą niegdyś wypełniało przedstawienie „Ostatniej Wieczerzy”.

Od 1956 r. kościół należy do niemieckiej parafii ewangelickiej, obejmującej obecnie zbory z Bielawy, Gromadki, Jeleniej Góry, Legnicy, Lubania, Świdnicy i Wałbrzycha.

Projekt dofinansowany ze środków Programu Fundusz Inicjatyw Obywatelskich